مقدمه
بانک‌ها، یکی از نهادهایی هستند که بیشتر شهروندان، به نحوی از خدمات آنها استفاده می‌کنند. آنها، نوعی از مؤسسات خدماتی هستند که با نبض حیاتی اجتماع؛ یعنی اقتصاد، سر و کار دارند و می‌توانند با اعطای وام‌های تولیدی، صنعتی و بازرگانی، موجبات توسعه صنعتی را فراهم کنند یا از طریق عدم‌اعطا یا محدودیت تسهیلات اعتباری، موجب وقفه، رکود و ورشکستگی مؤسسات صنعتی، بازرگانی و اقتصادی شوند. با توجه به اهمیت بانک در نظام اقتصادی کشور و نیز ارائه خدمات به مردم، شناخت مسیر شکل‌گیری و تحول بانک و فعالیت‌های آن، ضروری است. لذا در این فصل، تاریخچه مختصری از بانک و شکل‌گیری آن، روند تحولات آن در دنیا و وظایف بانک و همچنین، انواع نظام‌های بانکی بیان می‌شود.
بانک در لغت
واژه بانک، از واژه فرانسوی (banque) و آن هم از واژه ایتالیایی قدیمی banca و همچنین آن از واژه آلمانی بسیار قدیمی banc، bank، bench ,counter، گرفته شده است. واژه بانک در زبان عربی به «البنک» تبدیل‌شده و در زبان فارسی، واژه «بانک» به‌کار گرفته شده است. در زمان صدر اسلام، مسلمانان، محل این‌گونه فعالیت‌های پولی و مالی را «محل‌الصرف»؛ یعنی «صرافی» می‌نامیدند (عبدالله امین، 1367). Bench(نیمکت) به‌عنوان میزها یا شمارگرهای مبادله در دوره رنسانس بودند که توسط بانکداران یهودی فلورانسی مورد استفاده قرار می‌گرفتند که مذاکرات و مبادلاتشان را پشت میزهایی انجام می‌دادند که با رومیزی‌های سبز رنگ، پوشیده شده بودند (جوادی و همکاران، 1389). در قدیم مردم ایتالیا، دکه و محل کسب صرافان را «بانکو» می‌نامیدند. به‌تدریج، عملیات صرافی، توسعه یافت و محل کار آنها از دکه‌های کوچک به مؤسسات بزرگ تبدیل شد اما نام قدیمی خود را حفظ کردند. این مؤسسات گسترده که فعالیت‌های پولی را انجام می‌دادند، بانک نامیده شدند (ماجدی و گلریز، 1373).
تاریخچه بانکداری
گفته شده که تاریخ بانک و بانکداری، از زمان پیدایش پول می‌باشد و تاریخ آن، به همان قدمت تاریخ پول است. این مطلب، نه کاملاً با حقیقت مطابقت دارد و نه به کلی اشتباه است. با کاوش در تاریخ سوریه قدیم و بابل، به تشکیلات بانکی برخورد می‌کنیم. در امپراتوری بابل، معاملات بانکی به صورت ابتدایی وجود داشته است و در مصر قدیم و رم نیز این تشکیلات، مشاهده شده‌اند؛ اما این تجار پول و اعتبار، برای اینکه شغل پرمنفعتی داشته باشند، این کار را انجام می‌دادند و وظایف متفاوتی با بانک‌های امروزی داشتند. این مؤسسات ابتدایی، پایه بانک‌های امروزی هستند که به‌تدریج در اثر تکامل به صورت بانک‌های امروزی درآمده‌اند، ولی شکل و وظایف دیگری داشته‌اند (زنگی‌آبادی و علی‌حسینی، 1389). در این زمینه، ویل دورانت در مورد سوداگران بابل می‌گوید: آنها قانون را زیر پا می‌گذاشتند، صراف‌خانه و بانکی در کار نبود، ولی بعضی از خاندان‌های نیرومند، نسل به نسل، به وام دادن زر و سیم می‌پرداختند. همچنین در مورد یونان باستان می‌گوید: هفت‌صد سال قبل از میلاد، در آتن نوعی بانکداری معمول بود که عمل ربا‌خواری را از طریق بانک‌ها با بهره‌ای بین 16 تا 18 درصد انجام می‌دادند.
می‌توان گفت بانک، در اصل ریشه دینی دارد و پیدایش آن به دوران اولیه زندگی برمی‌گردد. در واقع، از همان هنگام که پول به‌عنوان فلزی گرانبها به صورت اولیه مرسوم شد، بانک نیز به مفهوم ابتدایی آن به‌عنوان پدیده‌ای لازم، ظاهر شد. در تمدن‌های قدیمی، معابدی وجود داشتند و در آنها گنجینه‌هایی نگهداری می‌شد که لزوماً تا ابد، دست‌نخورده باقی نمی‌ماندند، بلکه معابد در بسیاری از نقاط، به مؤسسات وام‌دهنده تبدیل شدند. در واقع، بانکداری، از معابد و کلیساها شروع شد و یهودیان در دیرها، فعالیت‌های بانکداری را آغاز کردند (ریووار ، 1370). در این دوران، دولت‌ها هنوز به اهمیت پول پی نبرده بودند و مردم با اعتماد، نزد افراد مذهبی، کلیساها و معابد، اجناس گرانبها و پول‌های خود را به امانت می‌گذاشتند تا از خطر دزدیده شدن محفوظ بمانند. روحانیون نیز آن پول‌ها را به صورت قرض‌الحسنه و وام بدون ربا به افراد وام می‌دادند. بدین ترتیب، صندوق‌های خیریه و قرض‌الحسنه و بانک‌های بدون ربا در دنیا شکل گرفتند. به‌تدریج، این معابد با کسب شهرت، نه تنها شروع به جمع‌آوری هدایا کردند، بلکه به قبول سپرده نیز پرداختند. بدین‌صورت برای عامه مردم، فرصتی پیش آمد تا اجناس با ارزش خود را در محلی مطمئن، به امانت بگذارند و معابد نیز موفق شدند، وام‌های بیشتری را اعطا کنند و در نتیجه، بهره‌های قابل‌توجهی را به‌دست آوردند. خطرات ناشی از نقلوانتقال پول، وصول مطالبات از مشتریان دور و نزدیک و سپردن وجوه نقد به جایی امن و مطمئن، نخستین علل ایجاد بانک و بانکداری در جهان هستند (توتونچیان، 1375).
در قوانینی که حمورابی، ششمین پادشاه سلسله سلاطین بابل (2067 تا 2025 قبل از میلاد) وضع کرد، مقرراتی برای دادن وام و قبول سپرده‌های تجاری وجود داشت (ماجدی و گلریز، 1373). در یونان قدیم نیز بانکداری، رواج داشت. در قرن ششم قبل از میلاد در مراکز بازرگانی و معابد یونانیان، ضرب سکه آغاز شد که این امر مستلزم وجود تعداد زیادی صراف بود. در ابتدا صراف‌ها، به دایر کردن میزی به نام تراپوزا در بازارها، بسنده کردند و بدین‌سان به آنها تراپوزیت گفته شد. تراپوزیت‌ها قادر بودند خدمات گوناگونی را به مشتریان خود ارائه دهند که شامل عملیات جمع‌آوری سپرده‌ها، نگهداری اشیای گرانبها، اعطای اعتبار و ضمانت، پرداخت صورت‌حساب‌ها، تبدیل و انتقال پول، بیمه‌های دریایی و تصفیه‌حساب‌های برداشت می‌شد. فعالیت تراپوزیت‌ها برای معابد مزاحمتی نداشت؛ زیرا آنها به انجام عملیات بانکی به صورت نقدی یا جنسی ادامه می‌دادند. مشتریان این دو، متفاوت بودند: بازرگانان و شهرنشینان، مشتریان تراپوزیت‌ها و روستاییان و مقامات دولتی، مشتریان کاهنان بودند. مطمئن بودن معابد برای نگهداری وجوه، به‌ویژه در زمان جنگ و بروز شورش‌ها، مهم‌ترین عامل انجام عملیات صرافی و بانکداری در این اماکن بوده است. سپس براساس الگوی یونانی، بانکداران خصوصی و بانک‌های دولتی به وجود آمدند. بانکداران خصوصی که از لحاظ ریشه، یونانی یا اهل جنوب ایتالیا بودند، بر سراسر جوامع لاتین، احاطه داشتند و چون نرخ بهره در روم، محدود و در ایالات، آزاد بود؛ لذا بازرگانی در ایالات را با آسودگی خاطر انجام می‌دادند. اغلب، این افراد آرژین تاری خوانده می‌شدند. بانک‌های دولتی در ایالات، پراکنده بودند و صندوق مرکزی در روم داشتند (زنگی‌آبادی و علی‌حسینی، 1389).
ریشه بانکداری به معنای امروزی این کلمه را می‌توان در دوره رنسانس ایتالیا و در شهرهای ثروتمند آن در شمال؛ مانند فلورانس، ونیز و جنووا یافت. خانواده‌های باردی و پروزی در قرن چهارم میلادی، بانکداری را ابتدا در فلورانس و سپس با توسعه شعب در بسیاری از بخش‌های اروپا، گسترش دادند (Hoggson, 1926). شاید مشهورترین بانک ایتالیا در این دوره، بانک مدیسی بود که توسط جیووانی مدیسی در سال ۱۳۹۷، تأسیس شد (Goldthwaite, 1995). سپس اولین بانک سرمایه‌گذاری ایالتی، به نام بانک سنت جورج در جنووا ایتالیا در سال ۱۴۰۷، تأسیس شد (Macesich, 2000). در بانکداری جدید، از همان ابتدا، انگیزه حاکم بر عملیات بانکی، گرفتن ربا و مکندگی ثروت بود؛ به‌گونه‌ای که بانک‌ها به‌عنوان مؤسساتی ربوی مطرح می‌شدند و جایگزین رباخواران سنتی بودند؛ اما بانک‌ها بدون ربا نیز قادر خواهند بود خدمات اقتصادی مثبت، سازنده و مولدی ارائه دهند.
بانکداری در ایران
در ایران، کهن‌ترین شکل بانکداری، مربوط به دوران هخامنشیان و در میانرودان (بخشی از ایران آن زمان) است. در دوره هخامنشی در ایران، صرافی به صورت ابتدایی وجود داشت و مدارکی از این ناحیه بین‌النهرین به‌دست آمده است که کاملاً حکم چک را دارند. واژه بانک نیز در آن زمان، کاربرد داشته و واژه چک از آن روزگار تا به امروز، باقی مانده است. در زمان ساسانیان، بانکداری در ایران توسعه زیادی پیدا کرد. در این عصر، ارسال پول از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر توسط برات، متداول بود. در نوشته‌های ساسانیان به زبان پهلوی، به واژه چک برمی‌خوریم و همین واژه از ایران به دیگر نقاط جهان، راه یافته است. بانکداری در ایران از قرون وسطی تا اوایل قرن نوزدهم منحصر به فعالیت‌های صرافی بود و صرافی‌های بزرگ در تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر؛ یعنی مراکز تجاری عمده آن دوره وجود داشتند. در طول این دوره، هیچ مؤسسه دولتی یا بانک خارجی در کشور فعالیت نداشت و نقلوانتقال وجوه در داخل یا خارج توسط صرافان انجام می‌شد. مؤسسات صرافی عمده آن روزگار شامل تجارتخانه برادران تومانیانس ، تجارتخانه جمشیدیان، تجارتخانه جهانیان و شرکت اتحادیه بودند که فعالیت بیشتر آنها تا قبل از سال 1300 شمسی متوقف شد. در دوره جدید، اولین بانکی که در ایران تأسیس شد، «بانک جدید شرق» نام داشت. این بانک که مرکز آن در لندن بود، بدون دریافت هیچ‌گونه امتیازی در ایران افتتاح شد. «بانک شاهی» از دیگر بانک‌هایی است که در ایران فعالیت داشت. مؤسس این بانک، فردی انگلیسی به نام «پاول جولیوس رویتر» بود. این بانک در سال 1872 در ایران تأسیس شد و تا سال 1942 به فعالیت خود ادامه داد. «بانک استقراضی ایران» که در سال 1890 توسط «ژاک پولیاکوف» ایجاد شده بود، برای مدت 75 سال در ایران فعالیت کرد. نخستین بانک ایرانی، در سال 1925 و تحت عنوان «بانک سپه» فعالیت خود را آغاز کرد. فکر تدوین قانون جامع پولی و بانکی و تأسیس بانک مرکزی، به‌منظور حفظ ارزش پول در سال 1960 و اجرای سیاست پولی، مورد توجه مقامات اقتصادی کشور قرار گرفت. در همین سال، بانک رفاه تأسیس شد (زنگی‌آبادی و علی‌حسینی، 1389).
بانک در حقوق و قوانین
طبق ماده 1 قانون بانکداری مصوب 1334، بانک، مؤسسه‌ای است که به صورت شرکت سهامی، مطابق قانون تجارت، تشکیل شده و بر اساس موارد قانون یاد شده، به عملیات بانکی اشتغال ورزد. همچنین ماده 58 قانون بانکی و پولی مصوب 1339، این تعریف را تکرار کرده است. طبق ماده یاد شده، بانک، مؤسسه‌ای است که به صورت شرکت سهامی، مطابق قانون بازرگانی، تشکیل شده و بر اساس مواد این قانون، به عملیات بانکی اشتغال دارد. ولی قانون پولی و بانکی، مصوب 1351، بدون ارائه تعریفی از بانک، در بند الف ماده 30، تأسیس بانک و اشتغال به عملیات بانکی و استفاده از نام بانک در عنوان مؤسسات اعتباری را فقط طبق مقررات قانون موصوف، امکان‌‌پذیر دانسته و در بند الف ماده 31، تأسیس بانک را تنها به صورت شرکت سهامی عام، با سهام با نام، ممکن دانسته است.
معمولاً وجه تمایز بانک از مؤسسات مالی دیگر این است که بانک در زمینه سپرده و وام، محصولاتی را ارائه می‌کند. محصول، ناشی از سپرده آن است که بانک، در هر زمان طبق درخواست صاحب سپرده، پول را پرداخت می‌کند و این، بخشی از محصول (ناشی از سپرده) به حساب می‌آید. بنابراین، کار بانک، مدیریت بر بدهی‌هاست که در این فرایند، بانک‌ها، پول نیز قرض می‌دهند و بدین‌گونه، دارایی‌های بانک، به وجود می‌آیند. از سوی دیگر، می‌توان استدلال کرد که بانک در زمینه مدیریت دارایی‌ها فعالیت می‌کند؛ مدیریت بر پول‌هایی که از طریق سپرده مردم یا سایر بدهی‌ها به وجود می‌آیند (هفرنان ، 1384).
انواع بانکداری
بانک‌ها را می‌توان به انواع مختلف تقسیم کرد که عبارتند از:
1- بانکداری جزئی یا خرد که مستقیماً با اشخاص و تجارت‌های کوچک سروکار دارد.
2- بانکداری تجاری که خدمات تجارت بازار متوسط را ارائه می‌دهد.
3- بانکداری شرکتی که مربوط به مؤسسات تجاری بزرگ و مستقل است.
4- بانکداری خصوصی که خدمات مدیریت سرمایه را برای اشخاص و خانواده‌های دارای ارزش شبکه‌ای بالا فراهم می‌کند.
5- بانکداری سرمایه‌گذاری که به فعالیت‌هایی که در بازارهای مالی انجام می‌گیرد، مربوط می‌شود.
بانکداری خرد
بانکداری خرد، به ارائه مستقیم خدمات از سوی بانک به افراد می‌پردازد. این حوزه از بانکداری، خدمات متنوعی را از قبیل کارت‌های نقدی، کارت‌های اعتباری، کارت‌های عابربانک، حساب‌های جاری و پس‌انداز، وام‌های مسکن و وام‌های شخصی را دربر می‌گیرد. این خدمات، از طریق کانال‌های مختلف خدمت‌رسانی؛ نظیر زنجیره شعب، دستگاه‌های خودپرداز، اینترنت‌بانک، تلفن‌بانک و...، به مشتریان ارائه می‌شوند.
شاید بانکداری خرد، تنها حوزه بانکداری مدرن باشد که با آنچه در ذهن اکثر افراد به‌عنوان فعالیت‌های معمول یک بانک نقش بسته است، منطبق باشد. بانکداری خرد را می‌توان دریافت سپرده از مردم و دادن وام به افراد، بنگاه‌ها و شرکت‌ها تعریف کرد. با این تعریف، بانک‌ها در نقش واسطه‌های مستقیم مالی، عمل می‌کنند. تک‌تک چنین مبادلاتی، ارزش اندکی دارند اما وقتی حجم چنین مبادلاتی زیاد باشد، ارزش قابل‌توجهی ایجاد خواهد شد.
همان‌طور که گفته شد، بانک خرد، بانکی است که با مشتریان عمومی و مردم جامعه، در ارتباط مستقیم است و سرویس‌های بانکی پایه را برای مشتریان فراهم می‌آورد و از عمده‌ترین فعالیت‌های عمومی این بانک‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• افتتاح حساب‌های پس‌انداز و جاری برای مشتریان
• انواع گواهی‌های سپرده کوتاه‌مدت و بلندمدت
• وام‌های خرید مسکن کوتاه‌مدت
• پرداخت تسهیلات خرید خودرو و ماشین‌آلات
• خدمات صندوق امانات برای مشتریان.
اهداف بانکداری خرد، ایجاد نوآوری در انواع محصولات و خدمات بانکی و ایجاد تمایز در نحوه ارائه آنها، هم‌زمان با افزایش سرعت، دقت و کیفیت به مشتریان می‌باشد.
بانکداری تجاری
بانک تجاری، گونه‌ای از بانک است که به ارائه خدماتی از قبیل: پذیرش سپرده‌ها، دادن وام‌های صنعتی و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم، اشتغال دارد. بانک‌های تجاری با قبول انواع سپرده و اعطای اعتبار، نقش اساسی در فعالیت‌های اقتصادی هر کشور ایفا می‌کنند. این نوع بانک‌ها، وظیفه دارند تا سرمایه جاری مؤسسات تولیدی و بازرگانی را تأمین نمایند. بانک‌های تجاری معمولاً به انجام عملیات معمولی بانکی، از قبیل قبول سپرده، نقلوانتقال پول در داخل، انجام معاملات ارزی، صدور ضمانت‌نامه، اعطای تسهیلات، افتتاح اعتبار در حساب جاری، تنزیل اسناد و اوراق تجاری و خدمات متنوع دیگر می‌پردازند. بانک‌های تجاری، از سرمایه‌گذاری‌های مستقیم در خریدوفروش کالا به‌منظور تجارت و از ایجاد انحصارات بزرگ، منع شده‌اند (Horcher, 2011).
بانک تجاری به طور سنتی به تأمین منابع مالی تجارت می‌پردازد؛ اما در تعریف امروزی، به بانکی گفته می‌شود که سرمایه شرکت‌ها را به جای وام، به شکل سهام تأمین می‌کند. از وظایف مهم بانک‌های مالی و تجاری، نگهداری از پول مردم و اعطای وام به آنها می‌باشد. سپرده‌های دیداری بانک‌ها قسمت اعظم مقدار پول در جریان را تشکیل می‌دهند و بیشتر پرداخت‌ها با کشیدن چک از این سپرده‌ها انجام می‌شوند. بانک‌های تجاری و به‌عبارتی دیگر بانک‌هایی که حساب‌های جاری را نگه می‌دارند امور مکانیکی پرداخت، دریافت، تسویه و کارهایی از این قبیل را انجام می‌دهند (جوادی و همکاران، 1389).
بانکداری شرکتی
با توجه به اهمیت بحث سودآوری در بانک و جذب منابع، بررسی راهکارهای کسب سود، بهترین راه و کم‌هزینه‌ترین راه افزایش درآمد و به تبع آن، کسب سود، توجه و ارائه خدمات به مشتریان خواهد بود. بر این اساس، یکی از راهکارهای تخصصی که در دهه‌های اخیر، مورد توجه برخی از بانک‌های بین‌المللی قرار گرفته، توجه خاص به نیازهای مشتریان شرکتی در قالب بانکداری شرکتی است. بانکداری شرکتی، تأمین نیازهای مالی و بانکی یک کسبوکار یا شرکت در قالب خدمات و محصولات قابل ارائه، به بهترین، سریع‌ترین و دقیق‌ترین شکل ممکن است، تا زمینه‌های رشد مشتریان شرکتی فراهم شود و از این طریق، بانک، منابع بیشتری نیز جذب کند. خدمات بانکداری شرکتی، در اکثر بانک‌ها به شرکت‌های کوچک، متوسط و بزرگ، ارائه می‌شود و عمدتاً طیف گسترده‌ای از نیازهای آنان؛ اعم از الزامات اولیه شرکتی، تسهیلات اعتباری سرمایه در گردش، تأمین مالی مبتنی بر دارایی، تأمین مالی تجهیزات و تأمین مالی موجودی را در برمی‌گیرد (سلیمانی بشلی، بی‌تا). گرایش به این نوع بانکداری می‌تواند افزایش تعداد مشتریان، کاهش هزینه‌های عملیاتی، کاهش خروج مشتریان و افزایش ارزش‌افزوده اقتصادی در حوزه شرکتی را به دنبال داشته باشد (رابطی، 1393).
بانکداری خصوصی
سرمایه‌گذاری اولیه در این بانک‌ها توسط یک فرد یا گروهی از افراد حقیقی انجام می‌شود؛ از این‌رو در دسته بانک‌های دولتی قرار نمی‌گیرند. در حقیقت، مالکیت اصلی، مالکیتی غیردولتی است که دولت در هیچ‌یک از فرایندهای مدیریتی آن؛ مانند تعیین مدیرعامل یا هیأت‌مدیره، حق ارائه نظر ندارد. بانک‌های خصوصی توسط شخص یا گروهی از اشخاص دایر می‌شوند و سیاست‌ها و مسائل این بانک‌ها زیر نظر این اشخاص تعیین می‌گردند. شایان ذکر است که قوانین اصلی این بانک‌ها باید زیرمجموعه‌ای از قوانین بانک مرکزی باشند (اسماعیل‌نیا، 1393). به‌طور کلی، هدف بانکداری اختصاصی در جهان، افـرادی هـستند کـه بـا درآمـد کـافی، از حداقل ثروت برخوردارند. این مشتریان، اغلب افرادی حرفه‌ای و متخصص هستند که به صورت فعال در فرایند خلق ثروت، فعالیت دارند و به دنبال ایجاد ارتباط مؤثر بـا مـدیران و شـرکت‌هـای سـرمایه‌گـذاری می‌باشند (شفیعی رودپشتی و همکاران، 1393).
بانکداری سرمایه‌گذاری
ارائه یک تعریف عمومی از بانک سرمایه‌گذاری به دلیل تنوعی که در خدمات آن وجود دارد مشکل می‌نماید؛ اما این واژه به طور کلی برای توصیف مؤسساتی به کار می‌رود که فعالیت اصلی آنها گردآوری سرمایه برای شرکت‌های نیازمند سرمایه است و به‌عبارتی، اعتبارات میان‌مدت و بلندمدت را برای کمک به متقاضیان منابع مالی فراهم می‌کنند. اصطلاح بانک سرمایه‌گذاری، تا حدودی گمراه‌کننده است؛ زیرا بانک‌های سرمایه‌گذاری، نه سرمایه‌گذارند و نه بانکدار؛ یعنی نه مانند بانک‌های تجاری و صندوق‌های پس‌انداز، سپرده دیگران را جمع‌آوری می‌کنند و نه وجوه خود را به طور دائمی برای سرمایه‌گذاری اختصاص می‌دهند (جوادی و همکاران، 1389). بانک سرمایه‌گذاری عبارت است از خرید یا تعهد خرید اوراق بهادار؛ از قبیل اوراق قرضه و سهام از طرف یک سازمان مالی که این اوراق را دوباره به دسته‌های کوچک تقسیم نموده و به امید نفع، به فروش می‌رساند. بانک سرمایه‌گذاری، نوعی واسطه مالی است که وظیفه‌اش دادن خدمات مشاوره‌ای برای شرکت‌ها درباره انتخاب ابزارهای تأمین مالی و ارائه مشورت در انتخاب سیاست‌های مالی می‌باشد. خدمات مشورتی بانک سرمایه‌گذاری باید ارزش سهام شرکت ناشر و هر شرکت دریافت‌کننده خدمات را حداکثر کند. در تعریف دیگری آمده است: بانک‌های سرمایه‌گذاری، مؤسساتی هستند که به‌عنوان پذیره‌نویس یا نماینده شرکت‌ها و شهرداری‌ها اقدام به انتشار اوراق بهادار می‌کنند. این مؤسسات، وظایف کارگزار یا معامله‌گر را انجام داده، خدمات مشاوره‌ای به ناشر ارائه می‌دهند و برای اوراق بهادار ناشر، بازارسازی می‌کنند. این مؤسسات به تسهیل ادغام و تصاحب شرکت‌ها، عرضه خصوصی اوراق بهادار و تجدید ساختار شرکت‌ها کمک می‌کنند؛ از این‌رو برخلاف بانک‌های تجاری، سپرده‌پذیر نیستند و به افراد، وام و اعتبار، پرداخت نمی‌کنند (فدایی خوراسگانی، 1388).
دیگر گونه‌های بانکداری
بانکداری الکترونیکی
دگرگونی جهان به واسطه فناوری اطلاعات، اینترنت و به تبع آن، تجارت الکترونیک که به نوبه خود از دستاوردهای فناوری اطلاعات می‌باشد، تحول ژرف و عمیقی در ارتباطات و فرایند انتقال اطلاعات ایجاد کرده است. در حال حاضر، افراد می‌توانند بدون حضور فیزیکی در محل کار خود و تنها با استفاده از رایانه، کار خود را انجام دهند. امروزه سرعت انجام کار، سهیم شدن در اطلاعات، حفظ ارتباطات تجاری و هدایت مبادلات به‌وسیله شبکه‌های ارتباطی، به صورت یک اصل تردید‌ناپذیر درآمده است (آماده و جعفرپور، 1386).
بانکداری الکترونیکی، انجام امور بانکی با استفاده از فناوری اطلاعات است. در بانکداری الکترونیکی، سرعت و دقت در انجام فرایندها افزایش می‌یابد؛ به طوری که افراد در حداقل زمان ممکن و در هر مکانی می‌توانند امور بانکی خود را انجام دهند. این گونه فعالیت بانکی، از سال 1991 و با همه‌گیر شدن اینترنت در دنیا، رواج یافت (مشکینی و همکاران، 1390). این بانک‌ها این امکان را می‌دهند تا امور بانکی، از طریق اینترنت انجام شوند. به دلیل اینکه ارائه خدمات بانکی، از هزینه کمی برخوردار است؛ بانک می‌تواند در مورد تسهیلات، نرخ کمتری دریافت کند و به سپرده‌ها، سود بیشتری بدهد.
در حال حاضر، موفقیت یک بانک، براساس میزان توانایی آن برای ارائه خدمات و محصولات نوآورانه و ارائه خدمات از راه دور توسط فناوری‌های پیشرفته که با نیازهای در حال تغییر مشتریان انطباق دارند، مشخص می‌شود. امروزه کانال‌های مختلفی؛ مانند اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک، ATM و ... وجود دارند که از آنها تحت عنوان بانکداری الکترونیکی یاد می‌شود (Kondabagil, 2007).
خدمات عمده این بانک‌ها، افتتاح انواع حساب‌ها، سرمایه‌گذاری، انتقال وجه بین حساب‌ها، پرداخت انواع قبوض، خرید گواهی‌های سپرده سرمایه‌گذاری و درخواست تسهیلات می‌باشد.
بانکداری اسلامی
نخستین بانک‌های کوچک بدون بهره، در سال 1963 در مصر به‌وجود آمدند که به دلیل ترس از واکنش منفی و قهرآمیز دولت‌مردان لاییک مصر آن زمان، اسلامی بودنشان را علنی نمی‌کردند. در این بانک‌ها، نه به سپرده‌گذران و سرمایه‌گذاران، بهره‌ای پرداخت می‌شد و نه از استفاده‌کنندگان از تسهیلات بانکی، بهره‌ای دریافت می‌شد. بخش عمده این فعالیت این بانک‌ها در حوزه‌هایی مانند تجارت و صنعت متمرکز شده بود ولی بخشی از سود و منفعت حاصل از به‌کارگیری سرمایه سپرده‌گذاران در فعالیت‌های تجاری و صنعتی به آنها پرداخت می‌شد و در نتیجه، کارکرد این بانک‌ها بیشتر شبیه مؤسسات پس‌انداز و وام بود. این روند تا سال 1971 که بانک نصر به‌عنوان بانک تجاری بدون ربا در مصر ایجاد شد، ادامه داشت. سپس در سال 1974، بانک توسعه اسلامی به‌عنوان بانک فراملی و بین‌دولتی شروع به فعالیت کرد که هدف اصلی آن، فراهم آوردن سرمایه‌های کافی برای اجرای پروژه‌های توسعه‌ای در کشورهای ضعیف‌تر و فقیرتر اسلامی بود. به‌تدریج در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، بانک‌های اسلامی شروع به فعالیت کردند. علاوه‌بر خاورمیانه، در مالزی، فیلیپین و هند نیز بانک‌های اسلامی گسترش یافتند و سپس دامنه فعالیت بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی به اروپا نیز رسید و در دهه‌های 1980 و 1990 بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی کوچکی در لوکزامبورگ، سوئیس، دانمارک و حتی افریقای جنوبی و استرالیا مشغول به کار شدند.
ویژگی اصلی و کلیدی بانکداری اسلامی، فقدان بهره در آن است. با این حال، ویژگی‌های اجتماعی و اخلاقی دیگری نیز برای این سیستم تعریف شده است که ریشه در اسلام ناب و خالص دارد؛ از جمله تأکید بر توزیع عادلانه‌تر درآمد و ثروت و خودداری از ورود به حیطه‌ها و عملیات نامشروع و نامطلوب (ادواردز ، 1385).
در ایران نیز با فاصله زمانی اندکی از پیروزی انقلاب اسلامی، اجرای عملیات بانکداری اسلامی در کشور به‌عنوان ضرورت، مطرح و از سوی مدیران و مسئولان انقلاب، پیگیری شد. این حرکت که با ملی شدن بانک‌های خصوصی رژیم ساقط شده پهلوی همراه بود، سرانجام در دهم شهریور 1362، به تدوین و تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا انجامید که هنوز در نظام بانکی کشور، مورد استناد و اجراست (صاحب فصول، 1390).
بانکداری اخلاقی
موج توجه به اخلاق و ارزش‌های انسانی و اجتماعی و افزایش دغدغه‌های صیانت از محیط‌زیست در زمینه فعالیت‌های اقتصادی در بخش‌های مختلفی؛ مانند نظام بانکداری، سرمایه‌گذاری خصوصی، بنگاه‌های تولیدی، شرکت‌های بیمه و تأمین اجتماعی تأثیرات ملموسی گذاشته است. به علت متفاوت بودن دیدگاه‌ها و شاخصه‌های اخلاقی و نیز تفاوت فرهنگی- اجتماعی جوامع مختلف با یکدیگر، نمی‌توان تعریفی دقیق و واحدی از آن ارائه داد؛ اما می‌توان آن را فعالیتی بانکی با رعایت کامل حقوق انسانی، التزام به رقابت سالم، مسئولیت‌پذیر و پاسخگو در قبال رفتارها توصیف کرد. همچنین نیازی نیست که کلیه فعالیت‌های بانکداری اخلاقی سودآور باشند؛ بلکه بسیاری از بانک‌های اخلاقی در ضمن توجه به ارزش‌ها و اصول اخلاقی دارای فعالیت‌های سودآوری هستند.
به‌عبارتی، بانکداری اخلاقی، نوعی فعالیت بانکی است که علاوه‌بر داشتن اهداف متعارف نظام بانکی، تلاش دارد تا با احترام به حقوق آحاد جامعه، حفظ ثبات نظام اجتماعی- اقتصادی، صیانت از محیط‌زیست و ارتقای سطح اعتماد و اطمینان عمومی به صنعت بانکداری، کیفیت ارائه خدمات بانکی را بهبود بخشد. این نوع بانکداری، مفهومی است که با آن‌که از ورود آن به ادبیات متعارف بانکی، زمان زیادی نمی‌گذرد، به سرعت، در حال رشد و توسعه در بعد نظری و اجرایی در بین بانک‌های جهان است (عیوضلو و قلیچ، 1394).
بانکداری اجتماعی
بانکداری اجتماعی، معرف روشی از بانکداری ارزش‌محور است که علاوه‌بر پایداری اقتصادی که ایجاد می‌کند، تأثیرات مثبت اجتماعی و زیست‌محیطی نیز درون خود دارد. با وجود اینکه این نوع بانکداری، از تاریخی بلند و موفق در عرصه بانکداری برخوردار است، اما هرگز اهمیت نقش این نوع از بانکداری، به اندازه دوران پس از بحران مالی در سال‌های اخیر، نبوده است. بسیاری از بانک‌های اجتماعی نه تنها در بحران اخیر، آسیبی ندیدند، بلکه بسیار قوی‌تر و بزرگ‌تر از قبل، از بحران خارج شدند و بانک‌های اجتماعی برخلاف سایر بانک‌های هم‌رده خود در بحران، مجبور نشدند با منابع عمومی، از بحران نجات یافتند. این ویژگی رو به رشد بانک‌های اجتماعی، نه تنها باعث جلب توجه مشتریانی شد که به دنبال راه‌هایی امن و معقول برای سپرده‌گذاری منابع مالی خود بودند، بلکه بانک‌های متعارف را نیز به حرکتی مثبت به سمت استفاده از ظرفیت‌های بسیار رویکردهای اجتماعی در فرایندهای بانکداری، ترغیب کرد.
جمع‌بندی
در این فصل، ابتدا مروری تاریخی از بانکداری در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف، ارائه گردید و معلوم شد که بانک و بانکداری به معنای ابتدایی آن، تاریخچه‌ای به قدمت پول دارد. در ادامه، تعریف بانک براساس قوانین و مقررات در کشور تشریح شد. سپس انواع گونه‌های بانکداری؛ مانند بانکداری خرد، بانکداری تجاری، بانکداری شرکتی، بانکداری خصوصی و بانکداری سرمایه‌گذاری، به تفصیل مورد بحث قرار گرفت، همچنین دیگر گونه‌های نوین بانکداری در دنیا؛ از جمله بانکداری الکترونیکی، بانکداری اسلامی، بانکداری اخلاقی و در نهایت، بانکداری اجتماعی، معرفی شدند. |
