بانک فقرا؛ روشی مؤثر برای فقرزدایی

محمد یونس، معتقد است مشکل فقر ساختاری است نه شخصی. بر اساس چنین اعتقادی بود که در سال ۱۹۷۶، بانک  گرامین (به معنای بانک دهکده یا بانک مناطق روستایی) را تأسیس کرد. ایده تأسیس این بانک زمانی به ذهنش آمد که بنگلادش با قحطی و گرسنگی دست به گریبان بود. او در آن زمان به این نتیجه رسیده بود که می‌توان با اعطای وامهای کوچک، کارهای بزرگی انجام داد که از عهده وامهای بزرگ بر نمی‌آید. در سال۱۹۷۶، دانشجویان او در دانشگاه چیتاکونگ و در جریان تحقیقات میدانی خود با زنی مصاحبه کردند که با چوب بامبو صندلی می‌ساخت، نتیجه بررسی‌ها نشان می‌داد که اگر به این زن وام اندکی برای خرید چوب بامبو داده شود قادر به ساخت هفته‌ای ۱۰صندلی است که سود اندکی دارد؛ اما در بهبود وضعیت زندگی او مؤثر است. پروفسور یونس براین اساس نتیجه گرفت حتی میزان وام اندک متناسب با نیاز او می‌تواند نقش مهم و مؤثری در زندگی او و خانواده‌اش داشته باشد. او نخستین وام را در سال۱۹۷۶ پرداخت ‌کرد. وی ۲۷ دلار از پولی را که داشت  به ۴۲ نفراز روستاییانی زنجیرساز منطقه چوپرا که در نزدیکی دانشگاه بود قرض داد تا با این مبلغ کم قادر به ادامه کار باشند و اندکی خود را از نکبت فقر خلاص کنند. بنابراین به اعطای این گونه وام‌ها ادامه داد و در مرحله بعد کلاس‌هایی را برای وام گیرندگان تشکیل داد تا به آنها بیاموزد چگونه با وام اندک وضعیت زندگی خود را اندکی بهبود دهند. با این اقدام یونس، بانک گرامین تا سال۲۰۰۶ مبلغ ۵/۱ میلیارد دلار به ۳/۵ میلیون متقاضی وام داده است. این بانک فعالیت‌های دیگری را نیز برای اعطا وام به فقرا در پیش گرفت. این فعالیت‌ها شامل اعطای وام برای فقرای روستایی جهت ساختن خانه وسرپناه، تهیه ادوات ماهی‌گیری، پروژه ‌های آبیاری، سرمایه‌های اولیه برای کار، نساجی و سایر فعالیت‌ها است. محمد یونس معتقد است روستاهای بنگلادش جایی است که تغییرات از آنجا آغاز می‌گردند. وی تئوری‌ها و مدل‌های اقتصادی را به واقعیت زندگی فقرای روستائی پیوند زد و دانش اقتصاد را چهره‌ای زیبا، انسانی و در خدمت صلح بخشید.

محمد یونس دراین مدت روش جدید خود را جایگزین روش بانک‌هایی کرد که وام‌های گزاف را به درخواست کنندگان ثروتمند می دادند واز دادن وام به درخواست کنندگان با مانده حساب بانکی پایین خودداری می کردند، حال آنکه در این روش، کم بودن میزان وام با دانش کم سرمایه ‌گذاری فقرا سازگاری داشت و به افزایش تدریجی سود نیز کمک می‌کرد، بی‌آن که باعث هراس آنان از بهره بالا یا از پرداخت یک وام سنگین و یا تهیه وثیقه شود.

یونس، حاضر شد به کسانی وام بدهد که هیج بانک ‌تجاری به‌ آنها وام نمی‌داد؛ زنان بیوه‌ بی‌نوا، زنانی که شوهرانشان آنها را ترک کرده بودند، کارگران زمین‌های اربابان و سرمایه‌داران، رانندگان، رفتگران و حتی گدایان .این وام‌ها که خرده ‌اعتبار نام‌ گرفت، به راه‌حلی عملی برای مبارزه با فقرروستایی در بنگلادش تبدیل و باعث الهام‌ گرفتن نهادهای دیگر کشورهای در‌ حال ‌توسعه برای انجام برنامه ‌های مشابه شد.

 او با این باور که حتی فقیرترین مردم هم انگیزه و خلاقیت ‌لازم برای شروع  تجارت‌های کوچک دارند، وام‌های کم ‌مبلغ درحد وام‌های ۱۲ دلاری را در اختیار مردم قرار داد. دریافت کنندگان وام، این پول‌ها را صرف کارهایی مثل خرید گاو شیرده، خرید چوب بامبو برای ساخت چهارپایه، خرید کاموا برای بافتن شال و یا دیگر فعالیت‌های درآمدزا می‌کردند. محمد یونس و بانک وی دقیقاً برخلاف بانک‌های بزرگ جهان عمل کردند که فقط به فکراعطای وام به ثروتمندان هستند و فقرا را از یاد برده‌اند.

اکنون این مدل بانکداری برای اعطای وام‌های کوچک در بسیاری از کشورهای در‌حال توسعه همچون افغانستان و حتی توسعه یافته مانند ایالات متحده امریکا اقتباس می‌شود. نزدیک به ۲۳ کشوراز چنین مدلی پیروی می‌کنند و این در حالی است که محمد یونس هیچ‌گاه فکر نمی‌کرد این شیوه او روش نوینی را در بانکداری و مبارزه با فقر بنا نهد و وضعیت به گونه‌ای پیش برود که بانک گرامین  یا بانک فقرای او اکنون به عنوان یک مؤسسه مالی قدرتمند،۱درصد ازتولید ناخالص ملی بنگلادش را از آن خود کند و در سال ۱۹۸۳ به بانکی مشهور تبدیل شود که برخلاف سایر بانک‌ها در خدمت فقرا و براساس اعتماد و همبستگی به کار و سرمایه‌گذاری بپردازد.

محمد یونس که اغلب اوقات «بانک‌دار فقرای دنیا» خوانده می‌شود معتقد است دستیابی به صلح پایدار، دموکراسی و حقوق ‌بشر بدون دستیابی به شیوه‌هایی برای رفع فقر امکان ‌پذیرنیست. اعطای وام‌ به فقیرهایی که بدون‌ ضمانت مالی، گرفتن وام را رؤیایی بیش نمی‌دیدند و تلاش برای شروع توسعه ‌‌اقتصادی واجتماعی از لایه‌های پایین جامعه روش نوینی از سوی محمد یونس است که به مؤفقیت دست یافته است.

یونس بر طبق موازین بانکداری برای فقرا، در واقع همواره بر این مهم تاکید داشته و دارد که خرده ‌اعتبارها خصوصاّ در جوامعی که زنان در شرایط سخت اجتماعی و اقتصادی زندگی می‌کنند مهم است؛ زیرا رشد اقتصادی وسیاسی بی‌مشارکت زنان ممکن نیست. او که رؤیای از بین بردن فقر در جهان را دارد نشان ‌داد که حتی فقیر‌ترین فقرا هم  می‌توانند در توسعه و بهبود شرایط  خود نقش داشته باشند.

وام های خرد

بانک گرامین به ریاست محمد یونس، در مرحله اول به زنان وام خود اشتغالی کوچک بدون گذاشتن وثیقه می دهد. دادن این وام ها از فقیرتر به کمتر فقیرتر اولویت بندی شده اند. البته برای دریافت وام، خانواده فقیر باید مقدار اندکی زمین کشاورزی در اختیار داشته باشند. بانک گرامین، تا به حال مبلغ ۴.۷ بیلیون دلار به چهار میلیون و چهارصد هزار خانواده روستایی بنگلادش وام داده است. بانک گرامین ۱۴۱۷ شعبه دارد که به ۵۱۰۰۰ روستای بنگلادش خدمات رسانی می کند یعنی تقریبا سه چهارم روستاهای بنگلادش زیر پوشش این بانک هستند. با این حال، چیزی که این سیستم و بانک را تا به حال فعال نگه داشته است، اعتماد دوجانبه، مسوولیت پذیری و اقدامات متهورانه زنان روستایی دریافت کننده وام بوده است.

امروزه، بیش از ۲۵۰ موسسه در ۱۰۰ کشور جهان، سیستم وام های کوچک که سیستم ابداعی محمد یونس هستند را بر اساس الگوی بانک گرامین به کار می برند. همزمان برنامه های خرد و کلان بسیاری بر اساس این سیستم ایجاد و در حال عملی شدن هستند.

بنا به اعتقاد محمد یونس، اعتبار دهی خرد شامل سه اصل اقتصادی، اعطای وام گروهی و اولویت وام دهی به زنان است که طبق اصل اقتصادی آن، باید جایگزینی برای وام های ربوی تعریف شود. وام دهی به زنان اصلی مهم در اعتبار دهی خرد به شمار می رود. البته بانک گرامین در ابتدا به زنان و مردان به تعداد مساوی وام اعطا می کرد، ولی از آنجا که ۹۵ درصد مشتریان بانک را زنان تشکیل می دادند و در سراسر دنیا نیز ۷۵ درصد وام گیرندگان خرد زنان هستند، در دهه ۱۹۸۰ این بانک زنان را در اولویت دریافت وام قرار داد.

برخی از منتقدان سیستم اعطای وام های خرد یونس، معتقدند که اعتبار دهی خرد چالش برانگیز بوده و طرفداران این طرح بر این باورند که برنامه مذکور از طریق افزایش اشتغال و درآمد موجب کاهش فقر می شود که در نهایت تغذیه و آموزش بهتر را برای فرزندان وام گیرندگان در پی خواهد داشت. موافقین این طرح همچنین معتقدند این وام ها، با توانمند ساختن زنان برای اداره زندگی، کمک شایانی به آنها کرده است. در مقابل منتقدان این طرح بر این عقیده اند که این وام ها نه تنها باعث افزایش درآمد نشده، بلکه خانوارهای فقیر را در دام بدهی انداخته که در برخی موارد حتی منجر به خودکشی شده است. عده ای هم معتقدند مشکل اصلی وام های خرد در این است که تنها اعتبارات را در اختیار وام گیرنده می گذارند در حالی که اگر این طرح را در قالب بسته ای از خدمات به مشتریان ارائه شود، می تواند بسیار موثر باشد.