توریسم، موتور محرکه اقتصاد شهری

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، قبل از هر چیزی گردشگری یک مساله  اقتصادی است که در آن در مبادله ی آزاد بازیدکننده شکل می‌گیرد و تجارت مسافرت بر پایه ی کنش پذیری سرمایه‌داری در قالب فوردیسم و سودآوری را در تسخیر فضا به وسیله‌ی گردشگری به نمایش می‌گذارد. از این رو گردشگری در فرآیند عرضه و تقاضا جلوه‌هایی از توسعه را باز می نماید. کارشناسان اقتصادی با تاکید بر جنبه‌های مختلف گردشگری نقش آن را در پویایی اقتصادی بسیار مهم دانسته و سعی بر آن دارند تا با شناخت ابعاد گردشگری راه‌های توسعه را در این افق بازجویند. از این رو اقتصاد گردشگری را می توان از زوایا و چشم‌اندازهای مختلف مورد بررسی قرار داد.

گردشگری فعالیت اقتصادی پردامنه‌ای است که شامل صدها بنگاه اقتصادی می‌شود که برخی از آنها بزرگ بوده، ولی بخش زیادی از آنها کوچک هستند. از جمله شرکت‌های هواپیمایی، خطوط حمل و نقل، آژانس‌های مسافرتی، اسکان، رستوران‌ها و مراکز گردهمایی و همایش‌ها را می‌توان نام برد. در اینجا همچنین می توان به خدمات پذیرایی از گردشگران و بخش هایی از مغازه های خرده فروشی، فروشگاههای مواد غذایی و پمپ بنزین اشاره کرد. از اینرو اقتصاد گردشگری دربرگیرنده انبوهی از هم برکنش‌های اقتصادی است که همچون تاری به هم تنیده شکل‌دهنده‌ی جریانی از عرضه و تقاضاست.

براین اساس می‌توان بیان داشت گردشگری با ارزش افزوده قابل ملاحظه در واقع در لایه های بالا، حرکتی غیراقتصادی می نماید که دارای فواید اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم فراوانی است. اما خارج از این دیدگاه هرچند گردشگری گذران اوقات فراغت را دربرمی گیرد، ولی در اصل مصرف اوقات فراغت است که در روندی از اقتصادی شدن امر اجتماعی شکل می‌گیرد. گردشگری بدون کنش و واکنش میهمان و میزبان نمی‌تواند وجود داشته باشد و از انجا که در ازای این کنش و واکنش مبادله پول صورت می‌گیرد؛ گردشگری را نمی‌توان صرفاً یک موضوع فرهنگی به حساب آورد یا آن را حرکتی غیراقتصادی به حساب آورد.

در این میان گردشگری موجب جلب مسافران به شهرها می شود و این به نوبه خود به معنای درآمد و سود برای سازمانهایی است که گردشگران در آن پول خرج می‌کنند. و از طرفی در شهرها و کلان شهرها امکانات لازم برای گردشگران به گونه‌ای خاص فراهم است. ضمناً درآمد بدست آمده از گردشگران به نوبه خود باعث ایجاد درآمد بیشتر، گردش بیشتر و نهایتاً رونق اقتصادی در شهرها می شود. در واقع گردشگری بنیانی مستحکم در پویایی اقتصاد شهری را در شهرها شکل داده و در ارتباط مستقیم با شاخص گردشگر پذیری در فضاهای شهری قرار می گیرد. از این رو شهرها به یک نهاد جغرافیایی، نقش اصلی را در ارتباط با گردشگری برعهده دارند. به عنوان مثال بیش از ۵۰ درصد از گردشگران بین‌المللی که در سال ۲۰۰۰ به امریکا سفر کرده‌اند ده شهر اول ایالات متحده امریکا را به عنوان مقاصد گردشگری خود برگزیده‌اند.

نقش شهرها در جذب گردشگران و شکل‌گیری گردشگری شهری به عنوان یک الگوی فضایی گردشگری  در عصر حاضر بعد دیگری از اقتصاد شهری را شکل داده است که به نوسازی و توسعه سیمای شهری ، سیستم حمل و نقل، اقامت‌های گردشگری و بهبود و ساماندهی زیرساخت‌های شهری منتهی می شود. علاوه بر آن گردشگری در شهرها در زمینه‌ی اقتصادی غلاوه‌بر جنبه‌های مختلف کسب درآمد به انتقال بخشی از قدرت خرید سایر مناطق به شهرها جذب کننده گردشگری، افزایش تحرک در تولید و توزیع، ایجاد مشاغل و خدمات گوناگون و کمک به سرعت گردش پول منجر می‌شود. از اینرو گردشگری شهری به گونه‌ای داد و ستد اقتصادی شکل می‌دهد که در یک سو گردشگری و در دیگر سو میزبان قرار دارد و در چهارچوب عرضه و تقاضا ، به اقتصاد گردشگری شهری شکل می‌دهد. این مبادله و مصرف گردشگری را در چهارچوب اقتصاد گردشگری می‌توان به صورت یک الگو ترسیم نمود.

  الگوی از اقتصاد گردشگری شهری

بر مبنای الگوی ارائه شده در اقتصاد گردشگری اصولا سه گروه می توان شناسایی نمود که هریک اهداف خاص خود را دنبال می‌کنند. اولین گروه گردشگران هستند که به دنبال بیشینه کردن منافع روانی و دستاوردهای ناشی از تجربه‌ی مسافرت خود به شهرها هستند. دومین گروه بنگاه‌های عرضه کننده کالا و خدمات مربوط به گردشگران بوده و آنها نیز به دنبال بیشینه نمودن سود خود هستند و بالاخره سومین گروه شهرداری میزبان است که در پی بیشینه نمودن منافع اولیه و ثانویه ناشی از مخارج گردشگری در حیطه قلمرو خود هستند. غالباً این سه گروه به طور سازگاری باهم همسو است و این همسویی شرط اصلی شکوفایی اقتصاد گردشگری در یک شهر است، اگر اهداف این گروه‌ها باهم هماهنگ نباشد امید کمی به شکوفایی گردشگری در بلندمدت وجود دارد. رویکرد اقتصاد گردشگری شهری برپایه اقتصاد آزاد و در چهارچوب عرضه و تقاضا شکل می‌گیرد. از اینرو شناخت عرضه و تقاضای گردشگری، شناخت بازار را به دنبال دارد که راهگشای درک اقتصادی از گردشگری است. تقاضای گردشگری متجانس و یکسان نبوده و دارای الگوها و گونه‌های متفاوتی است که نشان دهنده‌ی گرایش اقتصادی بازار گردشگری به سوی مصرف کنندگان یا همان گردشگران است. در این راستا یکی از شیوه‌های بررسی تقاضای گردشگری شناخت وضعیت مسافرت گردشگران با وسیله‌ی نقلیه‌های متفاوت و همچنین زمانهای سفر به یک مقصد گردشگری است. عرضه گردشگری در شهرها دربرگیرنده محصول گردشگری بوده که شامل مجموعه‌ای از جاذبه‌های گردشگری، دسترسی و حمل و نقل، امکانات و تسهیلات زیربنایی، خدمات مهمان‌نوازی و عناصر نهادی و سازمانی است.

در این میان برای محاسبات اقتصادی گردشگری به دو ضرایب فزاینده اشاره می‌شود، که اولی ضریب افزایش درآمد و دومی ضریب افزایش اشتغال است. ضریب افزایش درآمد در گردشگری سبب افزایش ثروت و ضریب افزایش اشتغال موجب ایجاد مشاغل جدید از طریق گردشگری است. این درحالی است که گردشگری خود در ارتباط مستقیم با اثرات اقتصادی است. همبستگی این فعالیت اقتصادی با دیگر پارامترهای اقتصاد به اندازه‌ای است که به عنوان مثال رشد اقتصادی موجب رشد گردشگری و افول اقتصادی موجب افول گردشگری می‌شود. از این رو تقویت ارتباط بین گردشگری و سایر بخش‌های اقتصاد از اهمیت زیادی برخوردار است، به گونه ای که تقویت این ارتباط واردات اقلام به منظور پشتیبانی از گردشگری را کاهش و اشتغال محلی و درآمدهای حاصل از آن را افزایش می‌دهد. از اینرو برسی اقتصاد گردشگری شهری بیش از محاسبه میزان اشتغال و ضریب تکاثری درآمد گردشگری اهمیت دارد. این دو پارامتر اقتصادی، بنیادی‌ترین بستر تحلیل اقتصادی را در ارتباط با پیامدهای اقتصاد گردشگری شهری فراهم می‌اورند.

در این میان، بعد تقاضا در رابطه با اقتصاد گردشگری، در چهارچوب محاسبه هزینه‌های گردشگری صورت گرفته و به بررسی هزینه یک گردشگر در قبال خدماتی می‌پردازد که به آنها تعلق می‌گیردو متمایز از خدماتی است که به میزبان یا ساکنان شهر ارائه می‌شوددر واقع ورود گردشگران به شهرها تقاضا برای خدماتی از قبیل اقامت، پذیرایی، حمل و نقل و نظیر اینها شکل می‌گیرد که برطرف کردن آن توسط میزبان برای گردشگران، بعدی از اقتصاد گردشگری را در ارتباط با تقاضای گردشگری دربرمی‌گیرد. در اقتصاد گردشگری شهری، فضای گردشگری به صورت کالای بسته‌بندی شده و قابل فروش به گردشگران عرضه می‌شود و دربرگیرنده ایجاد پیوستگی بین رفتارهای مکانی، الگوهای درحال تغییر اشتغال و توسعه، در مرحله‌ی جمع‌اوری سرمایه‌گذاری‌های انجام شده از طریق گردشگری است. سرمایه‌گذاری در گردشگری شهری شامل توسعه قابلیت‌ها، فعالیتها، محیط طبیعی و تاسیسات زیربنایی است که دارای منافعی برای ساکنان محلی است. این درحالی است که مدیریت گردشگری شهری در راستای جذب سرمایه متحرک و فعالیت‌های شهری باید در یک موقعیت رقابتی فزآینده عمل نماید تا بازگشت سرمایه در چهارچوب اقتصاد گردشگری قابل بازگشت باشد. 

با توسعه‌ی گردشگری و بازدید گردشگران از حوزه های جذاب شهری نیاز گردشگران به بخش های شهری و گردشگری بیشتر می شود. توسعه ی گردشگری باعث پویایی اقتصاد سایر بخش های شهری می شود. سود اقتصادی و درآمد حاصله از فعالیت گردشگری به صورت مستقیم و غیرمستقیم قابل بررسی است. رشد اقتصادی که خود ناشی از سرمایه گذاری است در آینده می تواند ایجاد درآمد و اشتغال نماید. به لحاظ اقتصادی درآمد حاصل از گردشگری خارجی و حتی داخلی برای هر کشوری در حکم صادرات است.

منافع و درآمد مستقیم در فعالیت گردشگری پول هایی است که گردشگران و مسافران مستقیماً صرف خرید کالا و خدمات می کنند و سازمان های ارایه دهنده ی محصولات و خدمات آن را دریافت می کنند. مزایای غیرمستقیم هم از طریق گردش وجوهی است که مسافر در مقصد خرج می کند. این پول در سامانه ی اقتصادی شهر به جریان می افتد و سبب تحرک چندباره ی اقتصادی شهر و افزایش سطح درآمد مردم می شود که این همان اثر تکاثری است. توسعه اقتصاد شهری و ایجاد منابع درآمد پایدار همواره از دغدغه‌های مدیران شهری است که تحقق بسیاری از انتظارات و مطالبات شهروندان وابسته به آن است. امروزه شهرهای موفق که نامشان به‌عنوان یک مقصد گردشگری، مطرح می‌شود، بخش مهمی از اقتصادشان را از محل فرصت‌های جذب و ساماندهی اشتغال و مسائل مربوط به گردشگری اداره می‌کنند. از آنجایی که روش‌های سنتی درآمدزایی در شهرها، هزینه‌های فزاینده اداره شهر را پاسخگو نیست، گردشگری شهری توانسته است به‌عنوان صنعتی اشتغالزا، درآمدزا و منبع درآمدی پایدار توجه مدیران شهری را به خود جلب کند. مدیران شهری می‌توانند از طریق برنامه‌ریزی برای توسعه زیرساخت‌های شهری از قبیل شبکه‌های ارتباطی و حمل‌ونقل، تأسیسات و تجهیزات شهری، توسعه فضاهای باز شهری، فضاهای تفریحی فراغتی و برنامه‌ریزی برای زیرساخت‌های خدماتی، در رشد و توسعه گردشگری شهری تأثیر به سزایی داشته باشند. با توجه به جایگاه ویژه شهر، در بسیاری از کشورهای موفق در صنعت گردشگری، شهر پایه و اساس توسعه این صنعت است ایجاد و توسعه فضاهای شهری مناسب، بازسازی فضاهای متروک و مرده به قصد زنده کردن جنبه‌های کهن جامعه از جمله مهم‌ترین آثار توسعه گردشگری شهری است. بدین منظور بسیاری از شهرها درصددند تا از ویژگی‌ها و امکانات خاص شهر خود سود برده و از مزایای جلب گردشگری شهری بهره‌گیرند. شهرهایی هستند که از داشته‌های طبیعی و تاریخی بهره‌مند بوده یا نبوده‌اند اما در هر صورت در گردشگری موفق بوده‌اند. این شهرها برجستگی‌ها و ویژگی‌هایی برای خود کسب می‌کنند تا ورود مسافر به آنها بیشتر شود. شهرهایی که می‌خواهند تمایل گردشگر به سوی آنها بیشترشود، هم نیاز به عمل براساس ضابطه و دانش فنی وتخصصی مدیران شهری دارند، هم باید اولویت‌های آنها مورد بازنگری قرارگیرد.

* این گزارش چکیده ای از مقاله علمی با عنوان «واکاوی بر اقتصاد گردشگری شهری و نقش آن در پایداری درآمدهای شهری» است که در اولین همایش بین المللی اقتصاد شهری ارائه شده است . *