«مرتضی گرد» واقعیت های یک منطقه ممنوعه

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، روند شهرنشینی در ایران بخصوص کلانشهر تهران در دهه های گذشته بسیار سریع بوده است و به نسبت توسعه نابسامان نقاط شهری، چالش های اساسی پیش روی برنامه ریزان در عرصه ی منطقه ای ایجاد کرده است. ازطرف دیگر، رشد سریع شهری کنترل و برنامه ریزی صحیح را از برنامه ریزان سلب می کند. از مهمترین چالش های عدم برنامه ریزی می توان به افزایش سطح و مقیاس در مناطق حاشیه ای شهرها، که اصطلاحا مناطق غیر رسمی نامیده می شود نام برد.

سکونتگاههای غیر رسمی ویژگی های مشخصی چون عدم تجانس کالبدی ، وجود خرده فرهنگ ها ، چالش های اقتصادی (نبودپایه اقتصادی) ، بزهکاری ، کیفیت نازل زندگی و گسست دارد. سکونتگاه غیر رسمی مرتضی گرد در حوزه شهری کلانشهر تهران یکی از این موارد است که در نتیجه اشباع جمعیت و گرانی مسکن و اجاره بهاء در حاشیه جنوب غربی منطقه ۱۹تهران به وجود آمده است.

حاشیه نشینی و سکونت گاههای غیر رسمی در واقع مبین پدید شهرنشینی مخرب، مهاجرت های پیوسته روستایی شهری ، ضعف مدیریتی و سیاسی کشورهاست . سکونتگاه های غیر رسمی جلوه ای از فقر در جوامع محسوب می شوند. ویژگی اساسی دیگر سکونتگاههای غیر رسمی ، بصورت خودانگیخته ، مهاجرت بالا ، بدون نظارت قانونی و در مجاور شهرهای بزرگ و با رشد سریع بوجود می آیند. مناطقی که اسکان جمعیت در آن بصورت غیررسمی و برخلاف قوانین و مقررات صورت می گیرد بخش مسکن از سایر بخش های دیگر رشد بیشتر و سریعتری دارد و به لحاظ کالبدی گسست و به لحاظ عملکردی به شهر مادر وابستگی نام دارد.

محیط این نقاط کیفیت زیست پایین ، خدمات اندک ، ضعف زیربناهای شهری و تراکم بالای جمعیتی در آن دیده می شود.عوامل یاد شده در مجموع باعث شده این نقاط سکونتی دارای گسست اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی ، بزهکاری و ضعف کالبد همسان باشند.

 به طور کلی، اسکان غیررسمی در ایران پدیده ای رو به رشد است و در حقیقت یک نوع شیوه زندگی خاص محسوب می شود که چهره اکثر شهرهای ایران به ویژه شهرهای بزرگ مقیاس کشور دارای نمادها و نشانه هایی از این پدیده هستند.

بررسی جابه جایی های جمعیت در مناطق کلانشهری کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، طی دهه های اخیر نشان می دهد که برخلاف کشورهای صنعتی و توسعه یافته، به جای اقشار متوسط، این گروه های کم درآمد هستند که تحرک قابل ملاحظه ای از نظر محل سکونت دارند. این گروه ها شهرهای بزرگ را به دلیل بالا بودن هزینه مسکن و زندگی ترک و به ناگزیر در نقاط تجهیز نشده و ارزان پیرامون شهر سکونت می کنند. به این ترتیب کلانشهر ها ازجمله تهران با تمرکز فقر در مناطق پیرامون خود و حاشیه نشینی گسترده گروه های کم درآمد در کنار حومه نشینی محدود اقشار میانی می گردند.

از این رو در وضع موجود مسئله عبارت است از : محرومیت ساکنان این سکونتگاههای گسترده که حامل یا مستعد نابهنجاری های اجتماعی – اقتصادی ، کالبدی و زیست محیطی اند و نیاز مبرمی به ارتقای شرایط محیطی دارند و با توجه به گرایش های موجود و نبود نشانه ای از تغییر سیاست ها ، چسم انداز نگران کننده ای از رشد اسکان غیر رسمی و ناپایداری سازی شهرها وجود داردکه اراده ملی و تدابیری مشخص و متفاوت از روال کنونی را می طلبد.

پیامدهای شهرنشینی شتابان در کشورهای درحال توسعه

از مهمترین مشکلاتی که شهرهای امروز، به ویژه شهرهای بزرگ و پرجمعیت، با آن روبه رو هستند بحران مسکن است. هجوم روستاییان به شهرها، از دو منظر بر مشکل مسکن می افزاید: یکی اسکان این جمعیت در سطح شهرها که بالارفتن اجاره نشینی را به دنبال دارد و دیگری آنکه روستاییان کم درآمد درصورتی که بخواهند خود اقدام به ساختن مسکن نمایند، مناطق حاشیه شهرها را که از نظر قیمت ارزان تر می باشد برگزیده و معماری بی هویتی به دور از هرگونه ضابطه ای مبنای کار قرار می دهند، که این خود به ناهماهنگ بودن چهره و بافت شهری کمک می کند. با توجه به این موارد می توان مهمترین این پیامد ها را می توان چنین بر شمرد:

۱. سکونتگاه های غیر رسمی: در کشورهای در حال توسعه بیش از یک سوم جمعیت شهری در اجتماعات آلونکی زندگی می کنند. و بخش غیررسمی در این کشورها کلیه جنبه های زندگی فقرا را در بر می گیرد،آشکارترین این موارد ساختمان واحدهای مسکونی خودرو است، ماهیت خودبسندگی این بخش و فراگیری و شمول آن در شهرهای جهان سوم در غالب پژوهش ها اثبات شده و ملاک تشخیص آن اغلب نبود مجوز رسمی است.

این واقعیت است که در اسکان های غیررسمی افرادی زندگی می کنند که با اندکی تعدیل و انعطاف در مقررات و مسکن شهری می توانند از مسکن رسمی برخوردار شوند. البته بنا به دلایلی ورود فقرا به عرصه مسکن غیررسمی عکس العملی منطقی به شمار می رود این یک اصل اثبات شده است که افراد برای دستیابی به فرصت های جدید به مکان های جدید می روند و تقریبآ در تمام نقاط جهان امری رایج است.

۲. فقر و بیکاری: براساس برآورد بانک جهانی بر پایه شاخص فقر بین المللی که ۱ دلار درآمد روزانه است،حدود ۳۰ درصد از جمعیت کشورهای درحال توسعه در فقر مطلق به سر می برند. همچنین بنا به گزارش سازمان ملل متحد در حال حاضر ، بیش از نیمی از فقرای جهان در نواحی شهری زندگی می کنند.ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮی  ﻣﺤﻼت ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﻜﻮنت  ﺑﺪون ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺧﺎرج از ﺿﻮاﺑﻂ اﻓـﺮاد در اراﺿﻲ و ﻳﺎ ﺳﻜﻮﻧﺘﮕﺎه ﻫﺎی ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﻬﺮی اﺳﺖ .ﻛﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ در ﺑـﺮوز ﻫـﺮ ﻳـﻚ ازآﻧﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ.

از اﻳﻦ رو دوﮔﺎﻧﮕﻲ در ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داری ﺑـﻪ اﻓـﺮاد ﻛـﻢ درآﻣـﺪ اﻣﻜـﺎن ﺳﻜﻮﻧﺖ در ﻣﺤﻠﻪ ﻫﺎی ﻣﻄﺒﻮع و ﭘﺮ رﻓﺎه ﺷﻬﺮ را ﻧمی دﻫﺪ، آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻨﺎره ﺷﻬﺮﻫﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻬـﺎی زﻣﻴﻦ ارزان و ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ میراند.

حاشیه نشینی در تهران

شهر تهران در ۵۱ درجه و ۲ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۶ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته ‌است و ارتفاع آن از ۲۰۰۰ متر در مرتفع ترین نقاط شمال تا ۱۲۰۰ متر در مرکز و ۱۰۵۰ متر در جنوب متغیّر است. تهران در بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه‌ های جنوبی رشته کوه البرز گسترده شده ‌است. از جنوب به کوه ‌های ری و بی‌بی‌ شهر بانو و دشت‌های هموار شهریار و ورامین و از شمال توسط کوهستان محصور شده ‌است.

بق سرشماری سال ۱۳۳۵ تهران حدود ۷.۹ درصد، در سال ۱۳۴۵ برابر ۱۰.۵  درصد، در سال ۱۳۵۵ برابر ۱۳.۴ درصد و ۱۳۶۵ برابر ۱۲.۲ درصد و در سال ۱۳۷۵ برابر ۱۱.۲ درصد از جمعیت کل کشور را دارا بوده است کاهش درصد جمعیت تهران در سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ نسبت به جمعیت کل کشور، علی‌رغم مهاجرت عظیم روستائیان را می‌توان ناشی از کاهش میزان موالید به‌دلیل افزایش میانگین سن زنان در اولین ازدواج کاهش مرگ و میر کودکان زیر یک‌ سال، آگاهی عمومی در زمینه مسائل جمعیتی، افزایش تعداد روستاهای تبدیل شده در نقاط شهری و محدود کردن تهران به مناطق بیست و یک گانه تهران دانست. درصد رشد سالانه جمعیت تهران طی سالهای ۱۳۴۵ - ۱۳۳۵ برابر ۶ درصد در سال، طی سالهای ۱۳۵۵ - ۱۳۴۵ برابر ۵.۲ درصد در سال، طی سالهای ۱۳۶۵ - ۱۳۵۵ برابر ۲.۹ درصد در سال و طی سالهای ۱۳۷۵ - ۱۳۶۵ به ۱/۱ درصد در سال و در سالهای ۱۳۷۵-۱۳۸۵حدود ۰.۱۴ کاهش و درسالهای ۱۳۸۵-۱۳۹۰ به رشد ۱.۲۷ رسیده است.

کلانشهر تهران به دلیل دارا بودن جاذبه های فرهنگی ،اجتماعی و به خصوص اقتصادی  و همچنین مرکزیت سیاسی آن همواره به عنوان یکی از اصلی ترین کانون های مهم جمعیتی کشور محسوب شده است و بسیاری از ساکنین مناطق مختلف کشور را به سمت خود کشانده است .بدیهی است آن دسته از مهاجرین که دارای توان مالی مناسبی بوده در محلات شهری اسکان گزیده اند و افراد  با توان مالی ضعیف که توان تهیه مسکن مناسب را درسطح شهر نداشته ،اقدام به ساخت سر پناه آن هم به صورت غیرمجاز در اراضی به تصرف در آمده نموده اند. بدین ترتیب سکونتگاه های غیررسمی در اراضی شهر ظاهر گردیده اند.

شهرک مرتضی گرد در ضلع جنوبی شهر تهران واقع شده است که از شمال به ضلع جنوبی بزرگراه آزادگان،از شرق به شهرک علی آباد قاجار از توابع شهر چهاردانگه، از غرب به شهرک گلریز و اتوبان خلیج فارس و از جنوب به زمین های ارتش و اراضی عباس آباد از توابع بخش آفتاب منتهی می شود.

در این محل درگذشته قلعه ای به نام "مرتضی کُرد” بوده که به مرور زمان به مرتضی گرد تبدیل شده است و نام محل نیز از آن گرفته شده است. تاریخ شفاهی بومیان مرتضی گرد نشان می دهد که قبلا سکونتگاه اهالی فقط در داخل قلعه بوده و به مرور زمان و با آمدن اقوام آذری زبان به این محل بتدریج به بیرون قلعه راه یافته و در حواشی آن سکنی گزیده اند. عمده ترین مهاجران از شهرستانهای استان اصفهان و لرستان و خراسان(سبزوار) و اقوام آذری زبان از اردبیل و همدان به این محل هستند. که  به مرور طی چند سال اخیر قومیت آذری زبان که از اردبیل و زنجان و تبریز و مشکین شهر می باشند در این محل بیشتر گردیده و از سال ۱۳۸۷ به بعد سیر رشد جمعیت به شدت بیشتر گردیده است.تا گذشته ای نه چندان دور تمام اطراف مرتضی گرد پر از باغات انگور، انجیر، توت، انار و مزارع گندم، جو، ذرت و صیفی و سبزیجات بوده و یک منطقه تقریبا خوش آب و هوا به حساب می آمد. ولی با گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت از سال ۱۳۸۷ به بعد کلیه این باغها و فضا ها از بین رفته و جای خود را مثل بسیاری از نقاط تهران به آپارتمان های چند طبقه داده اند . محله مرتضی گرد فاقد درمانگاه عمومی و یا بیمارستان و سالن ورزشی و مرکز خرید پارک و فضای سبز می باشد. خدمات رفاهی و شهری بسیار پایین بوده و اکثر مردم به برق و گاز و علی الخصوص به آب و تلفن دسترسی ندارند.

 بررسی شاخص های اسکان غیررسمی مرتضی گرد

ویژگی کلی سکونتگاه های را می توان در ابعاد اجتماعی،اقتصادی،کالبدی وحقوقی زیر خلاصه کرد:

 ویژگی های اجتماعی: از ویژگی های اجتماعی می توان به سطح پایین سواد،مخصوصا در زنان و سهم بالای مهاجرین درکل جمعیت ساکن،دسترسی های نامناسب وحداقل امکانات وتسهیلات شهری مانند آب لوله کشی،برق،شبکه گازوتلفن،تراکم بالا ورشد زیاد جمعیت اشاره کرد.

 ویژگی های حقوقی: اغلب سکونتگاه های غیررسمی ،فاقد مالکیت رسمی هستند که خانه خود را ساخته اند همانطور که اشاره شد در مرتضی گرد اکثر مالکین فاقد سند رسمی مالکیت هستند.

 ویژگی های کالبدی: بهداشت نامناسب محیط،سیستم آبرسانی نامناسب، ایجاد واحدها بدون رعایت معیارهای فنی، روشنایی نامناسب معابر ،فقدان پوشش معابر،کمبود وفقدان فضاهای آموزشی ومراکز بهداشتی ،رشد خودانگیخته وبدون برنامه ریزی واعمال قوانین، چهره فضایی خاص در مرکز یا حاشیه شهر را می توان نام برد.

  ویژگی های اقتصادی: از ویژگی های اقتصادی می توان به ورود به بخش غیر رسمی ،اتکا به منابع محلی و درآمد خانوار، فعالیت محدود و کم ،مهارت های اکتسابی خارج از نظام رسمی اشاره نمود.

از ویژگی اساسی سکونت گاه های غیر رسمی بعد کالبد و  بخصوص مسکن است ، به دلیل ساختار ها و کارکرد های حاکم بر محلات ، اغلب ساختمانهای موجود در این محلات به لحاظ ایمنی ،زیبایی شناختی ، اجتماعی و شهر سازی ساخته نمی شود و روند ساخت و ساز بدون نظارت قانونی و بسیار سریع رشد میکند و محلات بدون چهره خاصی پدید می آورد. بنابراین در این محلات شهرنشینی مقدم بر شهر سازی است بدین معنی که ابتدا سکونت صورت میگرد و سپس تاسیسات و تسهیلات شهری مستقر می شود و اغلب خدمات  رفاهی بسیار پایین تر از استاندارد های موجود بوده است.

از مجموع کل واحدهای موجود(۱۲۰۷۳) ، از این تعداد ۹۲۶۴ عدد واحد مسکونی و ۲۸۰۹ واحد تجاری تعداد واحد های مجاز فقط ۱۰۴۶، و ۸۲۱۸ واحد از آنها به صورت غیر مجاز احداث شده اند و تعداد واحدهای خالی از سکنه نیز ۲۳۲۵  است .در تحلیل داده های مربوط به واحدهای ساخته شده  به این نتیجه می رسیم براساس ذاتی محله ای غیررسمی در حاشیه شهرها، اغلب ساخت و سازها سریع و غیر مجاز می باشند. و  در نتیجه رد تحلیل بافت مورفولوژیکی این محلات پی می بریم که بافت درهم تنیده و متزلزل ، فاقد شکل و منظر منسجم و ایجاد تاسیسات نظیر آب و برق و گاز و راه بسیار مشکل است.

 نتیجه گیری:

شهر تهران به عنوان یک کلانشهر، همواره با اسکان غیررسمی مواجه بوده و روند روبه رشد این سکونتگاه ها همچنان ادامه دارد. کلانشهر تهران به دلیل دارا بودن جاذبه های اقتصادی ویژه از یک طرف و ضعف ساختار اقتصادی بسیاری از مناطق دیگرکشور، شاهد گسترش سکونتگاه های غیررسمی موجود و پیدایش سکونتگاه های غیررسمی جدید در قالب الحاق روستاهای پیرامونی به شهر، بوده است. روند شکل گیری و توسعه این سکونتگاه ها نشان می دهد که طرح های شهری تهیه شده برای این شهر همانند بسیاری از شهرهای کشور، ناکارآمد بوده است.

- سهم بخش مسکن غیررسمی علیرغم عدم بهره گیری از وام های دولتی وزمین، نسبت به بخش مسکن رسمی، در تولید مسکن درحال افزایش است و دوگانگی موجود بین شهر رسمی هم چنان ادامه خواهد داشت. مساکن غیررسمی علیرغم نوساز بودن دارای کیفیت پایینی بوده واین مسئله نوسازی شهری را در سال های آینده با مشکل مواجه می سازد.

- سکونتگاه های غیررسمی شهر درحال تولید مثل بوده و به دلیل وجود اراضی وسیع در اطراف شهر و روستاهای واقع در محدوده قانونی شهر، دست یازی به این اراضی به صورت تصرف غیرمجاز و بی برنامه، محتمل به نظر می رسد.

- واقعیت آن است که ساکنین سکونتگاه های غیررسمی از جمله مرتضی گرد نمی توانند به تنهایی تغییر و تحول عمده ای در رابطه با بهسازی محیط کالبدی و بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی خود انجام دهند. از طرف دیگر نهادهای قانونی نیز به تنهایی قادر به رفع این مشکلات نیستند. برای ایجاد تغییر و بهبود وضعیت ،نیاز به مشارکت تلفیقی به منظور توانمند سازی ضروری است. اما در مسیر ارتقاء و توانمند سازی سکونت گاه های غیررسمی چالش های بسیاری از جمله چالش های قانونی ، مالی و اقتصادی و چالش های مالی و کالبدی وجود دارد که باید تسهیل گردد.

در حال حاضر، مدیران شهری و شهرداری‌‌ها با شرایط متغیر و پیچیده‌ای رو به رو هستند که از یک سو با افزایش انتظارات مردم برای داشتن شهری آباد و سالم همراه با وضعیت خدمات شهری مطلوب و از سوی دیگر با ایده شهر شهروند مدارمواجه اند. از همین روی مباحث مربوط به توسعه پایدار شهری با تکیه بر مشارکت مردمی به یک مبحث کاملاً جدی در عرصه مدیریت شهری تبدیل شده است.

 این گزارش چکیده ای از مقاله علمی با عنوان مروری بر اسکان غیر رسمی و شاخص های آن ؛ چالش ها و راهکارها( مطالعه موردی محله مرتضی گرد تهران) است که در اولین همایش بین المللی اقتصاد شهری ارائه شده است.